Waar sta jij?

Overweging op zondag 24 maart 2024 (Palmzondag)
door Arthur van Tongeren

Bij: Marcus 11: 1-11, Jesaja 50: 4-7 en Marcus 14 en 15)

‘Liefde, wanhoop, droeve woede’ zongen we daarnet. Het is een rijtje emoties die je zomaar direct kunt koppelen aan alle personen waarvan we in de lezingen van vandaag hoorden. Jezus, die het einde van zijn leven naderbij ziet komen en zich onderwerpt aan de wil van zijn God en Vader. Dezelfde die hij vanaf het kruis toeschreeuwt: ‘Waarom heb jij mij verlaten?’ De leerlingen, die na verraad en verloochening, uiteengeslagen en ontzield achterblijven – zonder hun meester en leidsman. En ten slotte ook de vrouwen die Jezus gevolgd waren vanuit Galilea, en die nu machteloos onder het kruis staan. Ook de profeet Jesaja die, vernederd en gefolterd, toch toegewijd blijft aan zijn opdracht, kunnen we in dit rijtje scharen. ‘De Heer is mij tot hulp en sterkte’, zongen we direct na die lezing – zachtjes, alsof we het wel zeggen, maar bijna niet durven geloven. En het begon allemaal zo positief eerder die week: een glorieuze intocht waarbij Jezus massaal door een menigte werd ingehaald – met palmtakken en kleden voor hem op de weg gespreid – en onthaald als de komende nieuwe koning; het kan verkeren … Enkel de hogepriesters, oudsten en Schriftgeleerden zijn misschien tevreden. Zij hebben de man wiens groeiende populariteit zij ten diepste vreesden, definitief uit de weg geruimd.

Waar zou ik staan en in welke rol

‘Waar sta jij…?’ heb ik als motto boven deze viering gezet. Het relaas van de intocht in Jeruzalem en de gebeurtenissen die daarop volgen, zijn zo overbekend dat we ze misschien nauwelijks meer horen, we luisteren zogezegd maar met een half oor. Maar ze krijgen weer nieuwe betekenis en lading als we ons proberen in te leven in wat er staat. Stel je voor dat we die verhalen verplaatsen naar vandaag de dag. Als er foto’s werden gemaakt, waar zou ik dan staan? Dat is letterlijk de vraag die me te binnen schoot. Ben ik terug te vinden in een van deze scènes, en zo ja in welke rol dan? Ik daag je uit: wie het weet en durft mag het zeggen …

Navalny

Dat idee van het verplaatsen van dat verhaal naar het heden is niet zo’n grote gedachtesprong. Neem bijvoorbeeld Aleksej Navalny, die 16 februari jl. in gevangenschap overleed. Meteen daarna werd een enkele jaren eerder in Berlijn opgenomen documentaire uitgezonden – speciaal gemaakt om uit te zenden als hij dood was. Je zag een man die, na zijn ‘wederopstanding uit de dood’ na vergiftiging door Poetins kliek, weer overeind krabbelt, revalideert en uiteindelijk besluit dat hij terug zal gaan naar Rusland. Wetende dat dat – eufemistisch gezegd – verre van veilig is. Navalny is geen Jezus, zeker niet, maar heeft wel dezelfde instelling: alleen daar waar de macht zetelt en mijn volk op me wacht, kan ik een rol spelen. Koste wat het kost, desnoods zijn leven. Je moet het maar durven! Ik denk dat de moed daartoe me ontbreekt.

De straat op

Navalny’s volgelingen en supporters in de brede zin van het woord, gaan zowel bij zijn aankomst als na zijn dood de straat op. Om hem toe te juichen en hem een warm welkom te geven op het vliegveld, en uit protest en solidariteit na zijn ‘dood onder verdachte omstandigheden’. Ze zijn als de mensen langs de kant bij de intocht, of misschien de leerlingen van Jezus, die zeker niet zonder risico kleur bekennen en laten zien tegen een misdadig en autoritair regime te zijn: het moet anders, beter, en wel nu! Ze overwinnen hun angst om gearresteerd te worden en een boete te krijgen, of misschien veel erger. Hoeveel lef vraagt het om in een dictatuur op te staan en de straat op te gaan? Zou ik het aandurven, het risico nemen? Eerlijk gezegd: ik weet het niet. Ik hoop, als het nodig is, ergens de moed vandaan te halen om het te doen.

Verkeerde plek

Ook voor de rouwende vrouwen die alles wat er met hun kinderen gebeurt machteloos moeten aanzien, hoeven we niet ver te zoeken in het heden. Kijk naar die moeder van Navalny, die bij de overheid smeekt om het lichaam van haar zoon – zelfs dat is niet risicoloos in haar land. Zie de vrouwen in Oekraïne die moeten toezien hoe hun zoons, broers of echtgenoten vertrekken om te gaan vechten in die verdomde oorlog. Of neem de beelden die tot ons komen vanuit dezelfde regio waar tweeduizend jaar geleden Jezus leefde en stierf. De zinloze dood van zoveel Israëli’s – en van nog onnoembaar veel meer Palestijnen in de Gazastrook. Ouderen, kinderen, mannen, vrouwen, zonder onderscheid des persoons opgeofferd voor iemands ideaal … En voor wederzijdse angst, politieke belangen, en een gebrek aan inlevingsvermogen in de ander. ‘Die ander, die is als jij’, zegt Jezus: je naaste. Die rol van machteloos toezien en rouwen is misschien nog wel de moeilijkste van allemaal. Maar daar hoef je niet voor te kiezen, dat overkomt je gewoon. Je hoeft er enkel voor op de verkeerde plek te zijn.

Navalny: Het kwaad overwint als goede mensen niets doen.

Wij wonen gelukkig (nog) niet op die verkeerde plek. In ons land is alles relatief kalm, we kunnen rustig gaan slapen … Of moeten we toch kiezen en iets doen? In de eerder genoemde documentaire zei Navalny: “Het kwaad overwint als goede mensen niets doen.” De Joodse gemeenschap hier in Nederland (of wat er nog van over is) kan daar volop over meepraten. In de reeks Het beloofde land van Koen Verbraak (wanneer wint die man eindelijk eens een prijs!?), komen Joodse mensen aan het woord over dat land en over hun Joods-zijn (de serie is van vorig jaar, dus nog voor de terreurdaad van Hamas in Israël plaatsvond). Het gaat, naast de ingewikkelde situatie in Israël/Palestina, vanzelfsprekend ook over de Shoah en de situatie hier in Nederland in de Tweede Wereldoorlog (N.B. ik gebruik tegenwoordig consequent het woord Shoah – wat vernietiging betekent – en niet Holocaust – offer of opoffering – omdat dat het gebeurde beter benoemt). Ontluisterend was de opmerking van een van de overlevers die zei dat terwijl zij uit hun huizen werden gehaald en afgevoerd, de mensen vanachter hun raam toekeken en niets deden. ‘Het enige moment dat er iets gebeurde was met de Februaristaking’, zei een van hen. Tot zover het verzet in Nederland. Overigens zei Rob Oudkerk, kleinzoon van David Cohen (een van de twee voorzitters van de Joodse Raad): “Wat hij heeft gedaan (nl. naar Reichskommissar Seyss-Inquart gaan en heftig protesteren) zou ik nooit hebben gedurfd, daar heb ik de moed niet voor.”

Durven, moeten, kunnen …

En ik dacht: zou ik zoiets durven? Protesteren als andere mensen hun rechten ontnomen worden, ongelijk worden behandeld, tot tweederangs burgers worden gemaakt? Ik kan alleen maar zeggen: ik hoop het. Ik wil niet toezien en niets doen, maar … (er is altijd een maar). Waarom doe ik niets terwijl ik weet dat het antisemitisme oplaait, en dat met de huidige politieke wind misschien wel meer mensen risico gaan lopen? Ik voel me machteloos, weet niet wat ik moet doen, wat ik kan doen.

En hoe overwin je angst…? Daarover las ik iets in een column van Claudia de Breij, die schreef over hersenwetenschapper Iris Sommer. Zij doet experimenten met ratjes, die op bepaalde eigenschappen zijn doorgefokt. De zogenaamde ‘moedige’ ratjes reageren heel impulsief terwijl de ‘bange’ juist heel voorzichtig zijn. Eigenlijk zijn ze hetzelfde en zijn die eerste dus niet zozeer moedig, maar ‘vrij dom’: ze voelen zich niet geremd om risico te nemen. De Breij concludeert vervolgens: “Wie bang is, die weet wat er moet gebeuren. Wie bang is, wie bedenkt wat er voor gevaar dreigt, die komt in actie. En dat is moed.”

Dat wij ons vrij mogen voelen en de moed hebben om op te staan en in actie te komen. Dat wij zo helpen werken aan een betere wereld dan deze. Dat dat waar mag zijn.

Woorden bij de wegzending aan het einde van de viering:

De journalist Hans Knoop vertelde in Het beloofde land, dat na een lezing een Joodse vrouw aan Abel Herzberg vroeg: “Meneer Herzberg, hoe voorkomen wij dat onze kinderen hetzelfde overkomt als wat ons overkomen is?” Het antwoord van de wijze, oude Abel Herzberg was:

Mevrouw, u stelt de verkeerde vraag! Hoe zorgen wij ervoor dat onze kinderen niet gaan doen wat ons is aangedaan?